W każdym z pięciu kanonicznych patriarchatów wczesnego chrześcijaństwa ukształtowała się wiązka obrządków, z reguły podobnych do siebie, za to wyraźnie różniących się od obrządków innych patriarchatów. tak:
w patriarchacie rzymskim rozwinęły się następujące obrządki:
rzymski – dominujący w kościele Zachodu, uważany nawet niekiedy (niesłusznie) za jedyny katolicki; do czasów II soboru watykańskiego językiem liturgicznym był język łaciński, obecnie stosuje się języki miejscowe; godzi się wspomnieć, że obrządek ten zna dwie liturgie, ponieważ oprócz liturgii posoborowej wciąż odprawiane są msze "trydenckie" – według poprzedniej liturgii; wersjami obrządku rzymskiego, różniącymi się od niego liturgicznymi szczegółami, są obrządki: rzymsko-monastyczne, utrzymane przez niektóre zakony: benedyktynów, dominikanów, karmelitów i kartuzów, Bragi – używany sporadycznie w archikatedrze w Bradze (Portugalia), ambrozjański – opracowany (bądź tylko zebrany) przez świętego Ambrożego; do dziś używany w niektórych parafiach archidiecezji mediolańskiej; od obrządku rzymskiego różni się tylko szczegółami liturgicznymi,
mozarabski (starohiszpański, wizygocki) – pozostałość po kościele hiszpańskim sprzed najazdu arabskiego; w nie zajętej przez Arabów części Hiszpanii zarzucony w XI wieku na rzecz obrządku rzymskiego; obecnie używany w archikatedrze toledańskiej oraz, sporadycznie, w Salamance i kilku innych miejscowościach Hiszpanii,
gallikański – stworzony prawdopodobnie przez świętego Marcina z Tours; używany w kościele galijskim do VIII wieku, kiedy to pod wpływem świeckich władz Cesarstwa Karolińskiego został zarzucony na rzecz obrządku rzymskiego; jego ślady pozostały w liturgii "rzymsko-liońskiej", (stosowanej w kilku diecezjach południowej Francji przed Soborem Watykańskim II).
iryjski – stworzony przez apostoła Irlandii świętego Patryka na podstawie obrządku gallikańskiego; odznaczał się w szczególności ścisłym oparciem hierarchii duchownej na hierarchii klasztornej,
słowiański (głagolicki) – jak głosi tradycja, stworzony przez świętych Cyryla i Metodego na potrzeby Ich misji wśród Słowian; obecnie martwy, najdłużej przetrwał w Dalmacji; nie jest jednak jasne, czy rzeczywiście był to odrębny obrządek, czy po prostu w języku starosłowiańskim odprawiano liturgię rzymską, grecką bądź macedońską "Liturgię świętego Piotra", łączącą elementy greckie i rzymskie; jest wreszcie możliwe, że była to słowiańska wersja obrządku gallikańskiego,
w patriarchacie konstantynopolitańskim rozwinął się wyłącznie obrządek grecki (bizantyjski), oparty na liturgii świętego Jakuba z Jerozolimy, z zmianami wprowadzonymi przez świętego Bazylego i świętego Jana Chryzostoma; schizmatyckie, prawosławne patriarchaty konstantynopolitański i moskiewski, odwrotnie, niż na Zachodzie, wymagały jednolitości obrządku, choć stosowanego w wielu różnych językach narodowych; dopiero w XX wieku pojawiły się sygnały osłabienia tego nacisku i dopuszczenia innych rytów wschodnich i zachodnich (Liturgia św. Piotra i św. Tichona).
w patriarchacie aleksandryjskim z pierwotnego jednolitego obrządku aleksandryjskiego, stworzonego, jak głosi tradycja, przez świętego Marka Apostoła, rozwinęły się dwa: koptyjski,
etiopski (abisyński) – z językiem liturgicznym gyyz (t. geez lub ge'ez, staroetiopskim),
w patriarchacie antiocheńskim i wyrosłym z niego jerozolimskim wykształciła się "Liturgia świętego Jakuba z Jerozolimy", z której powstały obrządki:
syryjski (zachodniosyryjski, syriacki),
maronicki – stworzony przez świętego Marona, założyciela kościoła maronickiego,
malankarski (syro-malankarski),
ormiański, występujący w dwóch wersjach terytorialnych: libańskiej i lwowskiej (znanej m.in. z Polski, obecnie nie używany z powodu braku kapłanów potrafiących odprawiać liturgię w tym obrządku, ostatni ksiądz zmarł kilka lat temu).
chaldejski (wschodniosyryjski, perski, asyryjski),
syro-malabarski, będący odmianą obrządku chaldejskiego.
Powyższa lista grupuje obrządki według ich rodowodu, który w żadnym wypadku nie pokrywa się z ich aktualnym użyciem przez poszczególne kościoły partykularne.
Obrządku nie należy mylić z językiem, w którym jest on odprawiany ani z wyznaniem, któremu służy. Dane wyznanie może znać wiele obrządków, z których każdy może być odprawiany w wielu językach. Oczywiście, stosowanie określonego języka może stać się integralną częścią obrządku (język liturgiczny), jak również wyznanie może stosować wyłącznie jeden obrządek, nie są to jednak sytuacje typowe. Często natomiast zdarza się, że różne wyznania używają tego samego obrządku (z drobnymi – formalnie – różnicami wynikającymi z odmiennej nauki). Najlepszymi przykładami są tu kościół katolicki obrządku koptyjskiego i heretycki, monofizycki ortodoksyjny kościół koptyjski, używające tego samego obrządku koptyjskiego.
Kościół katolicki z założenia dopuszcza wielość obrządków, o ile tylko wyrastają one z tradycji danego kościoła partykularnego i nie sprzeciwiają się nauce katolickiej. Świadectwem tego podejścia jest obowiązywanie w kościele katolickim odrębnego Kodeksu kanonów Kościołów wschodnich. Konsekwencją jest to, że osoba porzucająca schizmę bądź herezję najczęściej nie musi zmieniać obrządku, do którego przywykła.
Powszechnie popełnianym błędem przy klasyfikacji obrządków jest ich utożsamianie z językami, w których są sprawowane, z czego biorą się nie istniejące w rzeczywistości obrządki typu "rosyjskiego" czy "ukraińskiego". Dodatkową komplikację we właściwym rozróżnianiu poszczególnych obrządków stanowi często spotykane zbiorcze określenie obrządków Wschodu jako "rytu greckiego", co jest, jak widać, dużym uproszczeniem. Tak samo potoczny charakter mają określenia typu "obrządek wschodni" bądź "zachodni". Wreszcie trzeba mieć na uwadze, że same obrządki ulegają zmianom, czego przykładem może być gruntowna reforma obrządku rzymskiego dokonana przez II sobór watykański, gdy zrezygnowano z łaciny jako języka liturgicznego.
|
